Στα μονοπάτια της Νισύρου και στο πορφυρένιο φως του στοχασμού με τον Φ.Ο.Π.

Γράφει η Γεωργία Κοτσιάκου

Νίσυρος – Αύγουστος 2013

Συνδυάζοντας εθελοντικές δράσεις και καλοκαιρινές διακοπές και αυτό το καλοκαίρι ο Φυσιολατρικός Όμιλος Πειραιά ταξίδευσε στη Νίσυρο. Στο ανατολικό «φτερό» του Νότιου Αιγαίου, στο άκρο του ηφαιστειακού τόξου που ξεκινά από τον Ισθμό της Κορίνθου, διασχίζει τη χερσόνησο των Μεθάνων, τη Μήλο, και τη Σαντορίνη, προβάλλει η πολύμορφη και αβυσσαλέα Νίσυρος! Βορειοδυτικά της βρίσκονται τα λεγόμενα « Νισύρια». Η Παχειά, η Στρογγυλή, το Γυαλί, ο Φάρος και η Περγούσα. Η ιστορία της Νισύρου είναι μακραίωνη, αφού γίνεται μνεία του νησιού στην Ιλιάδα του Ομήρου στον κατάλογο των πλοίων που στάλθηκαν στον Τρωικό πόλεμο στη Β΄ ραψωδία, στο στίχο 676:

«… Οἳ δ᾽ ἄρα Νίσυρόν τ᾽ εἶχον Κράπαθόν τε Κάσον τε
καὶ Κῶν Εὐρυπύλοιο πόλιν νήσους τε Καλύδνας,
τῶν αὖ Φείδιππός τε καὶ Ἄντιφος ἡγησάσθην
Θεσσαλοῦ υἷε δύω Ἡρακλεΐδαο ἄνακτος·»

Ο πεζοπόρος ανακαλύπτει και γεύεται ομορφιές που δεν μπορεί να αγγίξει ο μαζικός τουρισμός. Η γεύση της γης και το άρωμα του ανέμου προκαλούν συναισθήματα ενθουσιασμού και χαράς.

Στο Μανδράκι αργά το απόγευμα ανηφορίζοντας συναντάς  ανθρώπους να κάθονται στα  βοτσαλωτά σκαλοπάτια των σπιτιών τους και να κουβεντιάζουν. Σοκάκια, αυλές και ταράτσες ανεμοδαρμένες με τους βασιλικούς να σκορπίζουν το άρωμά τους και τους καφενέδες που ζωντανεύουν τα καλοκαίρια από τους μετανάστες που νοσταλγούν τις ρίζες τους. Αυτοί οι άνθρωποι οι λιγοστοί, που έχουν καλλιεργήσει τη γη τους και έχουν περπατήσει στα μονοπάτια,  μας καταχειροκροτούν βλέποντάς μας να κρατάμε τσάπες, πριόνια, τσουγκράνες και σκαλιστήρια.

Το μονοπάτι που οδηγεί στο Παλαιόκαστρο είναι πέτρινο και συντηρημένο γιατί περπατείται. Ο καθαρισμός του δεν απαιτεί ιδιαίτερο μόχθο, έτσι η μικρή μας ομάδα σε σύντομο χρονικό διάστημα ολοκλήρωσε τις εργασίες και απόλαυσε τη μαγεία του αρχαιολογικού χώρου και της θέας με το ηλιοβασίλεμα.

Εδώ υπήρξε η αρχαία πόλη της Νισύρου που χρονολογείται τον 8ο αι. π.χ. Το σωζόμενο τείχος χρονολογείται στον 4ο αι. π. χ. Δυτικά κατέληγε σε γκρεμό και στα βόρεια έφθανε μέχρι το μεσαιωνικό κάστρο και το μοναστήρι της Παναγιάς της Σπηλιανής. Στο νότιο μέρος διατηρούνται έξι πύργοι και στο ανατολικό δύο. Έχουν γίνει εργασίες  στερέωσης και αναστήλωσης του τείχους, ο χώρος είναι επιμελημένος και φιλοξενεί πολιτιστικές εκδηλώσεις που διοργανώνει ο Δήμος Νισύρου τους καλοκαιρινούς μήνες.

Τα Νικειά αγκαλιάζουν τα «φτερά» του Ηφαιστείου ατενίζοντας στα Νότια την αεικίνητη θάλασσα και στα Β.Δ. το θαύμα της γενεσιουργίας! Ένα στολίδι του νησιού που φαντάζει συνειδητό έργο κάποιου ξεχασμένου αρχιτέκτονα! Κλειστές αυλές, περιτοιχισμένες από τοίχους για να προστατεύουν από τους ανέμους αλλά και τους πειρατές. Αγκαλιασμένα τα σπίτια και ασβεστωμένα για να διώχνουν τη λάβα του ήλιου την ημέρα και να κρατάνε τη δροσιά της νύχτας. Ένα «κάστρο» που γεννήθηκε από τη φαντασία της Ανάγκης των ανθρώπων που φώλιασαν εδώ. Το τοπωνύμιο δηλώνει τη σημασία του. Τη Νίκη! «Γιατί πάντα νικούσαν», απαντούν οι εναπομείναντες κάτοικοι. Και βέβαια σε μια τόσο περίοπτη θέση πώς να μην αντιληφθούν πρώτοι τον εχθρό! Η βοτσαλωτή περιφρουρημένη από ιστορικά περίτεχνα κτίρια μικρή πλατεία, «Πόρτα», φαντάζει σαν φωτεινό μαργαριτάρι που ακτινοβολεί το «χτες» και το «σήμερα».

Το Γεωλογικό Μουσείο, που στεγάζεται σε νεότερο κτίριο του Δημοτικού Σχολείου όταν το χωριό είχε επαρκή αριθμό μαθητών, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Εξαιρετικά επιμελημένη και επαρκής είναι η έκθεση φωτογραφικού υλικού με το ανάλογο κείμενο για την ηφαιστειακή δραστηριότητα όχι μόνο στη Νίσυρο, αλλά σε ολόκληρο το ηφαιστειακό τόξο στην Ελλάδα. Επίσης άρτια επιστημονική ενημέρωση παρέχει το βίντεο που προβάλλεται σε ειδική αίθουσα.

Από τα Νικειά ξεκινά λιθόκτιστο μονοπάτι που κατεβάζει ομαλά στην καλδέρα του Ηφαιστείου. Από ψηλά η θέα προς το οροπέδιο του Λακκίου, που σχηματίζεται από πέντε κρατήρες του Ηφαιστείου, καθώς και προς τις κορυφογραμμές είναι σαγηνευτική. Στις κατηφορικές πλαγιές οι αναβαθμίδες, (ξερολιθιές), μαρτυρούν τη γονιμότητα της γης που κάποτε καλλιεργείτο. Αλλά και ολόκληρο το οροπέδιο με τα χαλάσματα παλιών κατοικιών και το αλώνι που αλώνιζαν τα σιτάρια και τα κριθάρια αναδύει το άρωμα του καρπού που θρέφει τη ζωή. Κάθε γωνιά της γης, κάθε δέντρο εδώ θαρρείς έχουν δοθεί με μια σοφή κλίμακα σε εκείνους που τρέφουν. Μόνο όποιος περπατά στα μονοπάτια μπορεί να αισθανθεί αυτό τον «άλλο κόσμο» που είναι και ο πιο αυθεντικός.

Στους παλμούς της καρδιάς του Ηφαιστείου με τη θαυμαστή και μακραίωνη ιστορία του αφουγκράζεσαι το μύθο που περιπλέκεται με την πραγματικότητα. Εδώ στον κεντρικό και μεγαλύτερο κρατήρα «Στέφανο», (από το σχήμα προφανώς και η ονομασία του), με 260 μ. διάμετρο και 30 μ. ύψος, αντικρίζεις το  γενεσιουργικό θαύμα το οποίο προσπάθησαν να εξηγήσουν χιλιάδες χρόνια πριν φιλόσοφοι, όπως ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Αναξίμανδρος, ο Αναξιμένης και ο Ηράκλειτος  που απέδωσε την προέλευση του κόσμου στο «αείζωον πυρ» και στην ασταμάτητη ροή του: «τα πάντα ρει». Είναι ο χώρος ιδιαίτερα υποβλητικός και ο καθένας αναλογίζεται και διαλογίζεται με το δικό του τρόπο και βγάζει άλλα νοήματα και άλλες αλήθειες… Τα πούλμαν και τα αυτοκίνητα με τους τουρίστες πηγαινοέρχονται για να «θαυμάσουν», να φωτογραφίσουν και να φύγουν αφήνοντας πίσω τους τον απόηχο της ηχορύπανσης στο αξιοθέατο του νησιού. Αμφίβολη είναι η ισορροπία που ρυθμίζει την πορεία των νησιών που ερημώνονται με τη μετανάστευση ή ασφυκτιούν για κάποιους μήνες από τον τουρισμό…

Διασχίζοντας το οροπέδιο με βόρεια κατεύθυνση, το χωριό «Εμπορειός» ξεπροβάλλει στην κορυφή του λόφου απέναντι από τα Νικειά. Αριστερά της ασφάλτου συναντάμε το μονοπάτι που ανεβάζει στον «Εμπορειό». Ξεκινώντας τον καθαρισμό από τη βάση του, στην πορεία συναντάμε τεράστιους βράχους πεσμένους στη μέση του μονοπατιού που το δυναμικό της μικρής μας ομάδας αδυνατεί να ανασηκώσει και να αποκαταστήσει. Πολλές πέτρες κλείνουν το μονοπάτι είτε από κατολισθήσεις είτε από τα ζώα που τριγυρνούν ελεύθερα. Στη μεγαλύτερη έκταση το μονοπάτι καθαρίστηκε, αλλά υπάρχουν τρία σημεία που χρειάζονται την παρέμβαση ντόπιων μαστόρων για την αποκατάσταση και τη συντήρησή του.

Στα τελευταία σκαλοπάτια του μονοπατιού ανεβαίνοντας αντικρίζουμε την πέτρινη καμάρα που μας εισάγει στο εσωτερικό προαύλιο χώρο του χωριού με την εκκλησία και την ταβέρνα το «Μπαλκόνι» του Εμπορειού. Εδώ ατενίζουμε πανοραμικά την καλντέρα και τα Νικειά στο χείλος της. Το χωριό αυτό, καθώς μαρτυρεί το όνομά του, υπήρξε ακμαίο εμπορικό κέντρο. Συνδέεται με ένα δίκτυο μονοπατιών με όλους τους οικισμούς του νησιού και έχει ως επίνειό του τους Πάλους. Οι πηγές αναφέρουν ότι στα 1933 το χωριό είχε χιλιάδες κατοίκους, αλλά  ένας μεγάλος σεισμός το  κατέστρεψε και οι κάτοικοί του κατέβηκαν στα παράλια, στους Πάλους ή μετανάστευσαν. Διακρίνονται και σήμερα χαλάσματα ανάμεσα στα σπίτια που αναπαλαιώνονται. Ψηλά το κάστρο της «Παντονίκης», αν και ερειπωμένο, συνεχίζει να αντιστέκεται στην παράφορη φθορά του. Στην έξοδο του χωριού αριστερά μας συναντάμε τη μικρή σπηλιά με την εγχεόμενη ηφαιστειακή θερμότητα που τη μεταμορφώνει σε φυσική σάουνα.

Το μονοπάτι διακόπτεται από την άσφαλτο και συνεχίζεται λίγα μέτρα πιο κάτω αριστερά για να οδηγήσει στους Πάλους. Αυτό το κομμάτι δείχνει να περπατείται συχνότερα και δε χρειάζεται ιδιαίτερη συντήρηση. Πολλά χωράφια απλώνονται δεξιά και αριστερά με τεράστια δέντρα. Είναι βελανιδιές, χαρουπιές,  αγρατμυθιές, (τσικουδιές), ελιές, συκιές και αμυγδαλιές. Τα στρώματα τέφρας και λάβας της ηφαιστειακής γης ευνοούν τη βλάστηση και την ανάπτυξη των δένδρων, γι΄αυτό το νησί στη μεγαλύτερή του έκταση είναι καταπράσινο. Η θέα κατεβαίνοντας είναι μοναδική. Το πέτρινο μονοπάτι διακόπτεται πάλι από το δρόμο.

Στρίβοντας αριστερά ακολουθούμε την άσφαλτο και διανύοντας σχεδόν 2 χιλιόμετρα δρόμο συναντάμε δεξιά μας τη συνέχεια του αρχαίου μονοπατιού που συνέδεε τους Πάλους με τον Εμπορειό, το Λακκί και τα Νικειά.

Αυτά τα μονοπάτια υπήρξαν στο παρελθόν ο εμπορικός, κοινωνικός και πολιτιστικός αγωγός της Νισύρου. Οι πέτρες τους κρύβουν τη σπορά της χαράς και της θλίψης, του ιδρώτα και της δροσιάς, του τραγουδιού και του θρήνου, του κόπου και της ανάπαυλας, του έρωτα και του θανάτου, της δημιουργίας και της καταστροφής.

Καθαρισμός του μονοπατιού που οδηγεί από τους Πάλους στον Εμπορειό

Οι Πάλοι είναι το μοναδικό παραλιακό χωριό που βρίσκεται πολύ κοντά στο Μανδράκι. Η ονομασία του προήλθε από τη λατινική λέξη «palus» που σημαίνει πάσσαλος. Ως επίνειο, φυσικά, του Εμπορειού σε εποχές ακμής εδώ προσάραζαν πλοία που τα έδεναν με πασσάλους και έτσι επικράτησε το τοπωνύμιο. Τα τελευταία χρόνια έχει εξελιχθεί σε τουριστικό θέρετρο μιας και διαθέτει ενοικιαζόμενα δωμάτια, καφενεία, ψαροταβέρνες, γραφικό λιμανάκι και αμμουδερή παραλία με αρμυρίκια.

Η Μαρία Φραζή, πρόεδρος της τοπικής κοινότητας Πάλων-Εμπορειού πρόσχαρα μας προσκαλεί στο σπίτι της και μας προσφέρει μουσταλευριά που μόλις είχε φτιάξει. Μας πληροφορεί ότι οι κάτοικοι των Πάλων κατέβηκαν από τον Εμπορειό γι’ αυτό είναι μια κοινότητα. Την παρακολουθούμε να μας αφηγείται: «Εγώ έχω ανεβοκατέβει αυτά τα μονοπάτια αμέτρητες φορές. Τα χωράφια μας σ’ αυτές τις πλαγιές μέχρι τον Εμπορειό τα καλλιεργούσαμε. Από τους Πάλους πολλά μονοπάτια μας ανεβάζουν στον Εμπορειό. Καθένας ακολουθεί αυτό που τον βγάζει πιο σύντομα στο χωράφι του. Τα αγρατμύθια τα μαζεύαμε και βγάζαμε το λάδι τους στο χειροκίνητο πετρόμυλο που είναι πολύ ωφέλιμο. Αυτά τα αγρατμύθια που βλέπετε στη σακούλα τα στουμπάμε και τα μαγειρεύουμε. Τα κάνουμε σούπα και είναι η πιο θρεπτική τροφή μας, να σας τα δώσω να τα φάτε. Τρώγονται και ωμά, αλλά χρειάζονται πολύ γερά δόντια γιατί ο φλοιός τους είναι σκληρός. Αυτή η μουσταλευριά είναι από το μούστο που μόνη μου έβγαλα. Τρύγησα το αμπέλι, πάτησα τα σταφύλια δένοντας καθαρές σακκούλες στα πόδια μου και από το μούστο που έβγαλα έβαλα το κρασί μου, έφτιαξα μουσταλευριά και πετιμέζι. Να σας πω, εγώ στο πετιμέζι βάζω μια φέτα καρπούζι και γαρύφαλλα». Με τι πάθος μιλούσε αυτή η γυναίκα για τη ζωή της!

«Αγρατμύθια ποιος θ’ αλέσει
Με τα σύκα στο λιοτρίδι
Και μπακίρες ποιος θα πιάσει
μέσ’ αφ’ το χαρταλαμίδι;” (Μάνος Γ. Σακελλαρίδης)

Αυτό το ζωντανό συναπάντημα με τους ανθρώπους του νησιού είναι ανεκτίμητος θησαυρός βιωματικής γνώσης. Αυτή τη συγκίνηση από τον αυθορμητισμό και τη φιλόξενη διάθεση σπάνιων στην εποχή μας ανθρώπων δε μπορεί να την προκαλέσει κανένα μουσείο. Η ζωντανή αφήγηση, η αυθεντική με τα χαμογελαστά μάτια δημιουργεί την αίσθηση του φτερού και σε ταξιδεύει.

Εντυπωσιακό είναι το δαιδαλώδες οικοδόμημα με προορισμό την εκμετάλλευση των υδροθερμικών λουτρών στην περιοχή που δυστυχώς δε λειτουργεί. Έχει και αυτό την ιστορία του…

Ακριβώς απέναντι αυτού του οικοδομήματος, διασχίζοντας την άσφαλτο, βρίσκονται τα ερείπια των ρωμαϊκών λουτρών με το εκκλησάκι της παναγιάς της θερμιανής . Ο καθαρισμός του μονοπατιού, που ξεκινά από τα ρωμαϊκά λουτρά, τερματίζεται στον προαύλιο  χώρο ενός παραδοσιακού εξοχικού σπιτιού με θέα το απέραντο γαλάζιο.

Από τους Πάλους εκτός από το κεντρικό πέτρινο μονοπάτι που προαναφέραμε ξεκινούν και πολλά άλλα μονοπάτια με κατεύθυνση νοτιοανατολικά προς τον Εμπορειό και τις Λιες γιατί η περιοχή αυτή είναι η πιο εύφορη. Περπατώντας προς το Ακρωτήρι Κατσούνι, αφήνοντας πίσω μας τους Πάλους, συναντάμε το μονοπάτι που σχεδόν κόβεται από από ανορθωμένο μέτωπο λάβας. Προσπερνώντας το Ακρωτήρι συναντάμε απότομη ακτή που στη βάση της το έδαφος είναι κόκκινο. Ξαναπαίρνουμε το δρόμο προς τις Λιες και συνεχίζουμε κατά μήκος της ακτής όπου παρατηρούμε σημάνσεις σε όλη την έκτασή της που προειδοποιούν το πέρασμα της θαλάσσιας χελώνας. Δεξιά μας, ακριβώς δίπλα στην άσφαλτο, χωράφια με θημωνιές, αλλά κυρίως με βελανιδιές, αγρατμυθιές, αμυγδαλιές και συκιές, εκτείνονται σε ολόκληρη σχεδόν την ανατολική πλαγιά του νησιού.

Πλησιάζοντας στο τέρμα της ασφάλτου συναντάμε δεξιά μας την ταβέρνα «Όαση», η μοναδική στην περιοχή. Σε λίγα μέτρα αρχίζει το μονοπάτι που οδηγεί στην ωραιότερη παραλία, την Παχιά Άμμο. Το μονοπάτι είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό από τα στρώματα τέφρας και τις μαύρες σκουριές ηφαιστειακών πετρωμάτων που το συγκροτούν, αλλά και από το υποβλητικό σκηνικό που συνθέτουν όλα τα στοιχεία της φύσης σ’ αυτή την παρθένα γωνιά του νησιού.

Το μονοπάτι από τα Νικειά στο Αυλάκι

 Μια άλλη ενδιαφέρουσα πεζοπορική διαδρομή είναι αυτή που ξεκινάει από τα Νικειά και οδηγεί στο Αυλάκι, το επίνειο της ευρύτερης περιοχής. Εδώ συναντάμε τα χαλάσματα παλαιότατου οικισμού και το μοναστήρι του Αγ. Παντελεήμονα. Οι ντόπιοι μας πληροφορούν ότι το «αρχαίο χωριό βρισκόταν εδώ και μάλιστα είχε και θερμά λουτρά». Οι εικόνες επιβεβαιώνουν τις μαρτυρίες. Το μονοπάτι χρειάζεται σε μεγάλη έκταση αποκατάσταση, συντήρηση και σήμανση γιατί ένας πεζοπόρος πολύ δύσκολα το διακρίνει γιατί διακόπτεται από τον αμαξωτό δρόμο.

Η ανάβαση στον Προφήτη Ηλία

Το μονοπάτι που οδηγεί στην κορυφή του νησιού, (698μ.) από το Μανδράκι είναι βατό και σηματοδοτημένο. Στο τέλος του πέτρινου μονοπατιού ανεβαίνοντας από το Μανδράκι συναντάμε αμαξωτό δρόμο τον οποίο διασχίζουμε και ακολουθούμε την ταμπέλα που μας κατευθύνει προς «Ευαγγελίστρια». Το μονοπάτι προς το μοναστήρι της Ευαγγελίστριας διακόπτεται σε πολλά σημεία από το δρόμο. Από την Ευαγγελίστρια το μονοπάτι κατευθύνεται στα ΒΔ γκρεμνά της καλδέρας και οδηγεί στην κορυφή. Κατά την ανάβαση συναντάμε το εκκλησάκι της Παναγιάς με ωραία θέα. Ανεβαίνοντας συναντάμε ποικιλία πλούσιας χλωρίδας με το μεθυστικό άρωμα του ανθισμένου Θυμαριού στην κορυφή. Η διαδρομή Μανδράκι- Προφήτης Ηλίας διαρκεί περίπου 2,5 ώρες.

Τα Λουτρά της Νισύρου

Σχετικά με τα Λουτρά της Νισύρου ο Γιάννης Διαμ. Χαρτοφύλης στα ΝΙΣΥΡΙΑΚΑ γράφει: «Δώρο Θεού και εύνοια της τύχης θεωρείται για τη Νίσυρο το Ηφαίστειό της. Βαρύτιμο κόσμημα, που προσδίδει μια πρωτόγνωρη ιδιότητα στο νησί, ενώ από τα παλιά χρόνια, από το 1879, όταν ο Αλέξανδρος Ράλλης πρωτάρχισε την εκμετάλλευση του θειαφιού, το ηφαίστειο έχει γίνει χρηματοφόρα πηγή για τη Νίσυρο… Η μεγαλύτερη όμως προσφορά του ηφαιστείου στη Νίσυρο είναι τα ιαματικά νερά, χάρη στα οποία δημιουργήθηκε η Λουτρόπολη Νισύρου, στην οποία συνέρρεαν κατά το παρελθόν πλήθη ασθενών για λουτροθεραπεία…».

Οι φωτογραφίες είναι αντιγραμμένες από τα “ΝΙΣΥΡΙΑΚΑ”, 20 ος τόμος, 2013.

Μετά τη λεπτομερή αναφορά στη δημιουργία και στην ιστορική εξέλιξη των Λουτρών έχοντας ο ίδιος προσωπική εμπειρία, κλείνει με την ακόλουθη διαπίστωση: «… Το βέβαιο πάντως είναι ότι η κατάσταση που δημιουργήθηκε τότε έχει καταδικάσει σε απαξίωση και υποβάθμιση τα Λουτρά, των οποίων μέχρι σήμερα λειτουργεί, στην κυριολεξία υπολειτουργεί, μόνο η Α΄θέση, με παρεχόμενες υπηρεσίες κακής ποιότητας και ασυμβίβαστες προς την παλιά φήμη και αίγλη των Λουτρών. Μέχρι την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για να επιτευχθεί η αναστήλωση και επαναλειτουργία του κτηρίου. Όμως όλες έχουν αποβεί άκαρπες με ανικανοποίητο τον πόθο των Νισυρίων να ξαναδούν και να καμαρώσουν σε λειτουργία τα ΝΑΤΡΟΧΛΩΡΙΟΥΧΑ ΦΥΣΙΚΑ ΙΑΜΑΤΙΚΑ ΛΟΥΤΡΑ ΔΗΜΟΥ ΜΑΝΔΡΑΚΙΟΥ ΝΙΣΥΡΟΥ». Συνεχίζοντας την αναφορά του στη δράση και στις θεραπευτικές εφαρμογές των Ιαματικών Λουτρών γράφει: «…Τα ιαματικά αυτά νερά περιέχουν επίσης υδρόθειο, παρουσιάζουν μέτρια ραδιενέργεια, ενώ η μέση θερμοκρασία τους φτάνει τους 50ο C. Όπως απέδειξαν σύγχρονες επιστημονικές έρευνες, το υδρόθειο απορροφάται μέσω του δέρματος από τον οργανισμό και ασκεί ευεργετική επίδραση σ’ αυτόν…» (ΝΙΣΥΡΙΑΚΑ-ΕΚΔΟΣΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΝΙΣΥΡΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ, 1961-2013, ΤΟΜΟΣ 20ς, ΑΘΗΝΑΙ 2013: ΝΑΤΡΟΧΛΩΡΙΟΥΧΑ ΦΥΣΙΚΑ ΙΑΜΑΤΙΚΑ ΛΟΥΤΡΑ ΔΗΜΟΥ ΜΑΝΔΡΑΚΙΟΥ ΝΙΣΥΡΟΥ Δημιουργία-Ιστορική εξέλιξη). Στον τόμο αυτό, που παρουσιάστηκε στην αίθουσα του Ζωσιμοπούλειου ιστορικού κτιρίου στο Μανδράκι στις 11 Αυγούστου 2013, μπορεί ο κάθε ενδιαφερόμενος να αντλήσει πολλά στοιχεία για τη Νίσυρο και τα λουτρά της.

Οι εικόνες δείχνουν την κατάσταση των Λουτρών σήμερα σε αντίθεση με το παρελθόν. Είναι και η ιστορία των Λουτρών συνυφασμένη με την ιστορία των Δωδεκανήσων και γενικότερα της Ελλάδας που τη σημάδευσαν πόλεμοι και κατοχές. Τα Λουτρά υπέστησαν μεγάλες καταστροφές στην περίοδο της ιταλικής κατοχής. Ωστόσο, και μεταγενέστερες κοινωνικές-πολιτικές καταστάσεις σε συνδυασμό με ανταγωνιστικές τάσεις και γραφειοκρατικές διαδικασίες παρεμπόδισαν την πλήρη αποκατάστασή τους.

Το Μανδράκι

Το Δημοτικό Σχολείο στο Μανδράκι είναι ο χώρος που μας φιλοξενεί και αρκετοί προτίμησαν το ξενοδοχείο. Ένα ιστορικό κτίριο με τη μαρμάρινη επιγραφή στην προμετωπίδα του: «Ομήρειος Σχολή 1909». Επικός πράγματι χώρος με πολλές ευρύχωρες αίθουσες, με αίθουσα ηλεκτρονικών υπολογιστών με τεράστιο περίβολο και προ πάντων με την ωραιότερη θέα. Ο καλύτερος «ξενώνας», αφού μας παρείχε τα πάντα. Φυσικό κλιματισμό, άνεση, ανεξαρτησία, νερό, τουαλέτες και κυρίως «ατμόσφαιρα». Οι αίθουσες στολισμένες με τις ζωγραφιές των παιδιών, τις σημαιούλες, τις καρτούλες με τα γράμματα της αλφαβήτου, τις εικονίτσες και τις φωτογραφίες τους. Τις απογευματινές ώρες παρέες παιδιών συναντώνται εδώ για να παίξουν και οι χαρούμενες φωνές τους ζωντανεύουν το χώρο. Αλλά πάνω απ’ όλα η συγκίνηση να διαμένεις σε ένα πνευματικό κτίριο που έχει «φωτίσει» γενιές και γενιές. Ξεφυλλίζοντας τις μνήμες των αιθουσών αυτού του κτιρίου διαβάζεις ή αφουγκράζεσαι τους στίχους που υμνούν τον ταξιδευτή Οδυσσέα:

«ἄνδρα μοι ἔννεπε, μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ
πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσεν·
πολλῶν δ᾽ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω,
πολλὰ δ᾽ ὅ γ᾽ ἐν πόντῳ πάθεν ἄλγεα ὃν κατὰ θυμόν,
ἀρνύμενος ἥν τε ψυχὴν καὶ νόστον ἑταίρων»

Φαντάζομαι ότι  πολλές από τις γενιές που γαλούχησε και αυτή η γη υπήρξαν κοσμοπολίτες σαν τον ομηρικό ήρωα, που γνώρισε χώρες και πολιτισμούς παλεύοντας για να γυρίσει στην πατρίδα. Έγιναν ακούσιοι «τουρίστες» παλεύοντας με «Κύκλωπες» και με «Γίγαντες». Ο μύθος του γίγαντα Πολυβώτη, -το όνομα του οποίου φέρει και ένας από τους κρατήρες του Ηφαιστείου-, υποδηλώνει τη γνώση που είχε ο αρχαίος κόσμος για τα κοσμογονικά φαινόμενα στη Νίσυρο. Εδώ ζήσαμε στιγμές μοναδικές που η συναισθηματική μας μνήμη μετουσιώνει σε ποίηση  με ήρωες τα πρόσωπα που μοιράστηκαν αυτές τις στιγμές…

Ο Μάνος Γ. Σακελλαρίδης με το λαμπαδηφόρο βλέμμα, δάσκαλος περασμένων γενεών, μας καλωσορίζει και με πάθος μας αφηγείται τον τρόπο ζωής των Νισυρίων της δικής του γενιάς. Μας προσφέρει το βιβλίο του με τον τίτλο: «Κακό μαθές λοάται;». Τίτλος ευρηματικός που παραπέμπει στη συνηθισμένη Νισυριακή έκφραση: (Γιατί, θεωρείται κακό;). Μια προσπάθεια διάσωσης και καταγραφής στοιχείων της ιστορίας και λαογραφίας του γεννησιμιού του τόπου. Ευτυχώς για τη Λαϊκή και Δημοτική μας Παράδοση που υπάρχουν αυτοί οι πνευματικοί άνθρωποι οι οποίοι συμβάλλουν με το γραπτό τους λόγο στην επιβίωση και αναβίωσή της! Ενδεικτική φράση της ντοπιολαλιάς που, αν παρακολουθήσει κανείς το στιγμιότυπο που εκφωνήθηκε, κατανοεί τη διάσταση του «χτες» και του «σήμερα». Μας εξηγεί πως οι Νισύριοι συνομιλούσαν με στιχομυθίες και γίνονταν γλωσσοπλάστες. «Μας μιλάει για τη Νισυριά, – καθώς παρατηρεί πως είμαστε γυναίκες με τσάπες και πριόνια στα χέρια-, τη γυναίκα, την αγρότισσα, τη σύζυγο, τη μάνα, την αγωνίστρια, την ηρωίδα… Σε ταξιδεύει ο λόγος του στην ηθογραφία του νησιού με ένα συναίσθημα φυσικής ευεξίας, όταν μπορείς να διακρίνεις ακόμη αυτή την ισορροπία ανάμεσα στη διάσταση των ανθρώπων και του φυσικού τοπίου που «αργοπεθαίνει» ή «ζωντανεύει» από τον τουρισμό.

«οι άνθρωποι τώρα δε γελούν
ούτε διασκεδάζουν
Στα μισοσκότεινα τα μπαρ
Σαν «καϊδες» φωνάζουν»
«Φτυάρι, πάννα και σκάλεθρο
Σφυρίδι και πινάκι
Δε θάβρεις πια σε σπιτικό
Σε ούλο το Μανδράκι…»

« Η Νίσυρος του χτες και του σήμερα» Μάνος Γ. Σακελλαρίδης

Στο Μανδράκι τον Αύγουστο μήνα ολημερίς ένα «μελίσσι» τουριστών πηγαινοέρχεται από την Κω και τη Ρόδο, αλλά το βραδάκι το λιμάνι ησυχάζει. Ακούγεται μονάχα η θάλασσα που στα νερά της αντικατοπτρίζεται η φωταγωγημένη Παναγιά, η Σπηλιανή. Επιβλητική και υποβλητική η προβολή της πάνω στον ηφαιστειογενή λόφο. Το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου είναι αφιερωμένο στη χάρη της και ακολουθείται από ένα λαμπρό εθιμοτυπικό τελετουργικό που διαρκεί εννιά μέρες, από τις 6 έως τις 15 Αυγούστου.

Την παραμονή του Δεκαπενταύγουστου στον ιστορικό χώρο του Ζωσιμοπούλειου ο χορός και το γλέντι διαρκούν έως τα ξημερώματα. Προσφέρεται πλούσιο φαγητό, – ρεβίθια με σαλάτα-, ενώ ανήμερα της παναγίας προσφέρεται κρέας με πατάτες ή με ρύζι. Ανήμερα της Παναγίας η κοσμοπλημμύρα προσκυνητών δεν περιγράφεται. Άλλωστε είναι γνωστό ότι στη Νίσυρο το πανηγύρι της Παναγιάς της Σπηλιανής είναι το πιο λαμπρό και ξακουστό. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο τοπικός χορός «Εμπρός». Μετά το τραπέζι της Παναγιάς, το βράδυ, γυναίκες χειροπιαστές μπαίνουν στο χορό και ο άντρας που θα διαλέξει την πρώτη στο χορό θα ρίξει μέσα στην κούπα που κρατά ένα χρηματικό ποσό που έχει ευχαρίστηση. Η κούπα είναι ένα ασημένιο σκεύος με διάφορες παραστάσεις. Ο επόμενος που θα διαλέξει την πρώτη στο χορό θα συνεχίσει το ίδιο. Η κούπα περνάει στο χέρι της γυναίκας που έχει διαλέξει ο άντρας που προσφέρει με τη σειρά του στα έξοδα του Πανηγυριού. Εθελοντισμός και εδώ! Στο παρελθόν στο χορό αυτό αρχικά πιάνονταν μόνο κοπέλες και οι νέοι οδηγούσαν στο «μπροστάρι» εκείνες που ποθούσαν. Οι ακόλουθοι στίχοι δείχνουν την ερωτική διάσταση του χορού.

«Να πάρω εσένα π’ αγαπώ
Στης Παναγιάς την κούπα
Και να σου πω παινέματα
Όσα ποτέ δε σου’ πα…» 
Μάνος Γ. Σακελλαρίδης (ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ)

Και ο χορός εδώ έχει πολυδιάστατη έκφραση. Η εθελοντική κοινωνική και οικονομική συμμετοχή του ατόμου σε μια θρησκευτική συλλογική εκδήλωση μεγάλης σημασίας προβάλλεται με τη χαρά, το γλέντι! Ο χειροπιαστός, σφιχτοδεμένος  κυκλικός χορός γύρω από το «τραπέζι της παναγιάς» σ’ αυτόν τον κλειστό χώρο είναι εναρμονισμένος με την αρχιτεκτονική αυτών των νησιών. Αγκαλιαστά, σφιχτοδεμένα τα σπίτια, ένα κάστρο, μια ασπίδα ενάντια στους «Κύκλωπες» και στις «σειρήνες» αντιστέκονται με τις κεντημένες πόρτες και τα ζωγραφιστά σκαλοπάτια. Έτσι θαρρώ και ο χορός τους γεννιέται αβίαστα από τις ανάγκες τους, τη φυσιογνωμία του τόπου τους, την ιστορία τους και γίνεται τέχνη λαϊκή, παράδοση, πολιτισμός…

Στην Παναγιά την Κυρά

Στην Παναγιά την Κυρά επίσης γίνεται μεγάλο πανηγύρι. Στον Εμπορειό, ανατολικά, στην πλαγιά πάνω ακριβώς από την απέραντη παραλία «Λιες», βρίσκεται το μοναστήρι της Παναγιάς της Κυράς. Η παράδοση αναφέρει ότι η εικόνα βρέθηκε στη θάλασσα, -την ξέβρασε το κύμα-, όταν την είχαν στείλει από την εκκλησία της «Κυράς Παναγιάς» της Καρπάθου στην Κωνσταντινούπολη για να την επαργυρώσουν. Έτσι την ονόμασαν “Παναγιά Κυρά”, αφού προήλθε από την Κάρπαθο. Ο χώρος εδώ είναι μεγάλος και επιμελημένος με άριστη αρχιτεκτονική για την προσέλευση και διαμονή πολυάριθμων προσκυνητών. Προσφέρουν και εδώ πλούσιο γεύμα την παραμονή το βράδυ μετά τη λειτουργία, (παραδοσιακή φασολάδα), και ανήμερα κρέας με πατάτες. Το εντυπωσιακό εδώ είναι ότι όλα τα έξοδα του πανηγυριού τα αναλαμβάνει ένας εθελοντής και, όπως μας πληροφόρησαν, έχουν δηλώσει συμμετοχή για τα επόμενα 15 χρόνια!

Με τη συντήρηση και ανάδειξη των μονοπατιών που συνδέουν τα χωριά, τους ανθρώπους, τους πολιτισμούς, το φυσικό με το οικιστικό περιβάλλον αναδεικνύεται και αναβιώνει η παράδοση, ο πολιτισμός, η ταυτότητα του τόπου που τα χάραξε.

«Όλα τούτα τα θεία οράματα των νησιών-φως, χρώμα, γραμμή, γαλήνη, ισορροπία, μέτρο, αρμονία-είναι για την εποχή μας τούτη που ζούμε «πολυτέλεια», στολίδι, φτερό φανταχτερό, σοφία δασκάλικη. Αν πολιτισμός θα πει γόνιμη απάντηση, δηλαδή adaptee στην εποχή, στον τόπο και στην ράτσα, στα αιώνια προβλήματα, τότε η απάντηση που έδωσαν οι αρχαίοι Έλληνες δε μας ενδιαφέρει παρά μονάχα κατά τούτο: Από τα τρία στοιχεία-εποχή, τόπος, ράτσα -ο τόπος απομένει ο ίδιος, κι επομένως η κατανόηση του ελληνικού βουνού, δέντρου, νερού, νησιού, μπορεί να χρησιμέψει για τη σύγχρονη απάντηση…» Ν. Καζαντζάκης (Γράμμα σ’ έναν Έλληνα φίλο 1925)

Κλείνοντας την αδρομερή, στοχαστική μας περιγραφή, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά το Δήμαρχο Νισύρου κ. Καρακωνσταντίνο Νίκο για τη φιλοξενία που μας προσέφερε στο Δημοτικό Σχολείο του Μανδρακίου και για τον αποχαιρετιστήριο δείπνο στο ξεχωριστό «Καζαναριό» με τις ιδιαίτερες γεύσεις. Εξίσου θερμές ευχαριστίες εκφράζουμε για τον εξαιρετικό συνεργάτη μας, το Δημοτικό Σύμβουλο κ. Μάμμη Γιάννη που ήταν πάντα κοντά μας σε ο τι χρειαστήκαμε. Ευχαριστούμε επίσης τον κ. Μάνο Γ. Σακελλαρίδη για την προσφορά του πολύτιμου βιβλίου του, «Κακό μαθές λοάται;», την κ. Μαρία Φραζή για τη φιλοξενία της και τις πληροφορίες που μας έδωσε, καθώς και τον κ. Στεφανιά Νίκο για την προσφορά του 20 ου τόμου των «ΝΙΣΥΡΙΑΚΩΝ» έκδοση του 2013. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι ο Δήμος Νισύρου θα καταβάλει κάθε προσπάθεια να συντηρηθούν τα πολυάριθμα μονοπάτια του νησιού και θα υποστηρίξει τον εναλλακτικό τουρισμό. Το νησί προκαλεί άπειρες εκπλήξεις όχι μόνο για τη γεωλογική του ιδιαιτερότητα, αλλά και για την πολιτιστική του παράδοση.